Vrijheid tussen stimulus en respons
De vrijheid tussen stimulus en respons leren kennen met mindfulness.
‘Mindfulness is nooit een oplossing’ kopt Trouw(1) in gesprek met filosoof De Kessel. Dat klopt als je een definitief einde aan de grilligheid van het leven verwacht. Wat is het dan wel? Mindfulness is een tool, een mogelijkheid om die onvoorspelbaarheid te hanteren, niet om die op te lossen. Zo’n kranten-kop, zo’n artikel, brengt verwarring, goede reden voor publiceren van een grondige respons.
De vrijheid tussen stimulus en respons, mindfulness is geen oplossing, het is een weg.
Als net het proces rond je ontslag achter de rug is, en je denkt ‘er is rust’, stapt je partner op. Heb je daar je weg mee gevonden… blijkt een dierbare ernstig ziek te zijn en ben je mantelzorger. Dan breekt de kredietcrisis uit -moet je verhuizen. En nu corona… Niets is stabiel, het leven beweegt…
Een helder voorbeeld vond ik ook in de woorden van Shantie Singh (2) over haar onvervulde kinderwens:
‘Op een gegeven moment begon ik in te zien dat ik, als ik steeds maar bleef denken aan het moment waarop ik een gezin zou hebben gesticht, ik vergat om op het moment zelf, tijdens de reis er naar toe, gelukkig te zijn… .‘
In beslag genomen door ‘alles wat gaat zoals je niet wilt’, verlies je contact met de schoonheid van wat er ook is: geboorte van een kind, lentebloesem, een intens gesprek… Juist dat verlies maakt dat Mindfulness, aandacht, een poort bleek voor veel westerlingen om valkuilen te helpen hanteren die verborgen liggen in kwaliteiten van onze samenleving als perfectie, controle, organisatie, profijt.
We leven in een rijke en ook jachtige, competitieve samenleving waarin profijt en succes centraal staan. Er is geen antwoord op falen, ratio en ‘hoofdwerk’ worden hooggewaardeerd.
Het gevoel geleefd te worden, te leven in aanval/verdediging ligt op de loer. Zo’n 25 jaar terug raakte me dat persoonlijk. Mijn florerend architectenbureau vroeg aandacht, competitie en prestatie gaven druk en stress. Ik legde de lat hoog, ook voor het opvoeden van mijn kinderen in co-ouderschap. Ontspanning was vooral ontlading om voort te kunnen. Ik zocht en vond een stabiele ondergrond in studie en beoefening van Boeddhisme, leerde automatismen kennen als ‘De oermens in ons hoofd’(Sitskoorn, 3) “Onze hersenen staan nog steeds in de stand van het overleven… ons brein stuurt ons… naar zo veel mogelijk genot en zo min mogelijk pijn. In principe hebben we in onze frontale hersenschors een deel liggen dat als een rem op onze passies zou kunnen werken. Het gaat erom dat we energie steken in het ontwikkelen van dat deel, dat veel beter past bij de moderne wereld.”… Wel: dat is de beoefening.
Genoeg aanleiding voor stress, vanuit het brein én samenleving. Niets mis met stress: het brengt extra energie en concentratie… totdat het je gaat bepalen en constant onder spanning zet. Dan ontstaat bijvoorbeeld afhankelijkheid van schadelijk gedrag en/of consumeren of depressie en burn-out. Ook fysiek spanning vastzetten is een realiteit. En zo ontstaat een verlangen naar ‘anders’ of naar ‘Zwitserland worden en voortaan als stressvrije zone door het leven te gaan. Een rimpelloos meer zijn…’(S.Fens, 4). Prachtig, zo’n herkenbaar verlangen naar rust. Verlangen is een behulpzame sturende kracht. Fijn je verlangen te kunnen leven en, net als bij stress, beperkt het als het je erdoor geleefd wordt, gretig en gehecht.
Psychiater Victor Frankl (5)ontdekte -in WO2 onder erbarmelijke omstandigheden- dat er tussen stimulus (dat wat met hem gebeurde) en respons vrijheid ligt om niet je eerste (oermens-)impuls te volgen, maar vanuit rust met inzicht een keuze te maken.
Dit inzicht plus het onderkennen van de overlevingsreflex en patronen van stress en verlangen zijn leidend in boeddhisme en mindfulness. Mindfulness is 1 van 8 aspecten van het pad dat Boeddha 2500 jaar geleden ontdekte. Een ‘middenweg’: met de kwaliteiten van ascese, niet in een grot, maar in de wereld staan. Of: ‘Met het lichaam in de stad en de geest in de bergen’.(6)
Een behulpzaam pad als we ‘gebukt gaan onder het leven’, er aan lijden in plaats van er leiding aan te geven. Het ontwikkelen van heilzaam inzicht is dragend aspect in dit pad.
Oefeningen/meditaties rond waarnemen van ademhaling, lichaamsbewustzijn, concentratie, zijn behulpzame factoren in het boeddhisme als geheel en in het ‘schatplichtige’ mindfulness. Je doet je tekort boeddhisme en mindfulness te verwarren met enkele meditatie-apps. Evenmin zijn deze bedoeld van onrust te komen in dromerige tevredenheid, de oefening is wakker aanwezig te zijn.
Mindfulness/aandacht helpt inzicht ontwikkelen in hiervoor beschreven patronen en automatismen om ervan vrij te worden. Oefeningen helpen je vanuit ontspanning gericht te kunnen inspannen om je situatie onder ogen te zien. Mindfulness is accepteren, niet om te concluderen ‘het is -nu eenmaal -zoals het is’, maar om zonder wegkijken bewust te worden van je omstandigheden. Aanvaarden is het begin van handelen. Inzicht in je omstandigheden is behulpzaam om het bereiken van je verlangens reëel in te schatten. De reis begint nu eenmaal altijd op de plek waar je nu bent, en niet in de obsessie van waar je zou willen zijn. Met inzicht van wat binnen je invloed ligt kies je je handelen/respons. Immers: Je kunt de wind niet keren je kunt wel kiezen hoe je de zeilen zet. Zo ontwikkel je een stabielere basis in je leven door de onlosmakelijk met leven verbonden instabiliteit en grilligheid te leren kennen.
Het vermengen van culturen is een logisch gevolg van wereldwijd beschikbare informatie.
Met respect voor oorspronkelijke bronnen geeft deze rijkdom kansen.Velen zoals Dalai Lama Tenzin Gyatsu, Thich Nhat Hanh, wetenschappers D.Coleman, M.Williams zetten zich al decennia in voor de verbinding van Oosters gedachtengoed met westerse kwaliteiten/wetenschap. Anderzijds vinden we ook in westerse/christelijke tradities contemplatie, mediatie, kracht van stilte. Ze zijn niet voorbehouden aan ‘het oosten’. De oorsprong van het christendom is Aziatisch. Frankl en Sitskoorn en vele anderen delen in eigen termen inzichten die we in Mindfulness vinden.
Dit is geen pleidooi voor mindfulness. De wens dat ieder zijn weg vindt is mijn drijfveer tot deze toelichting. Voor mijzelf is het behulpzaam gebleken, inmiddels ook in het hanteren van chronische pijn. Als leraar zie ik wat het studenten kan brengen. Mindfulness is een behulpzame methode om de vrijheid te leren kennen tussen stimulus en respons, om te zien dat we soms gevangen zijn in ons verlangen, in stress, in spijt van gister en zorgen voor morgen. Dat gaan zien maakt ruimte om volledig en intens te leven met de golven van ons bestaan.
1.Marc de Kesel Trouw ,lees hier: Mindfulness is nooit een oplossing.
2.Shantie Singh Trouw , in ‘de tien geboden’.
3.Margriet Sitskoorn Trouw De oermens zit nog in ons hoofd.
4.Stijn Fens Trouw, een zin uit: Het was allemaal verschrikkelijk mooi.
5.Victor Frankl, neuroloog/ psychiater 1905-1997
6.Tran Nhan Tong 1258- 1308, koning-zenmeester
Lees ook: Mindfulness is geen 8-weken-dieet.
Foto 1: doorbreken van het wiel van herhaling
Foto 2:Met het lichaam in de stad en de geest in de bergen.