Vrijheid is een weg…*
Vrijheid is een weg…
Bevrijding gaat in stapjes, herinnerde ik me toen ik de datum van deze lezing zag… 18 september. Op 18 09 1944 werd Eindhoven bevrijd, 12 september dat jaar het dorp Mesch Limburg en op 8 mei 1945 Rotterdam. Stapsgewijze werd Nederland bevrijd. Het was een bevrijding van het concept van de superioriteit van een ras, opgelegd met macht en geweld. Ook nu bestaan er concepten die onvrijheid en ongelijkheid brengen. Denk aan het economisch paradigma en consumentisme, ten koste van de natuur. Denk aan individuele vrijheid, ten koste van algemeen belang. Of egoïsme ten koste van betrokkenheid, zorg en tolerantie… Superioriteit van nationaliteit, of leeftijd, of gezondheid, ten koste van de medemens. Bevrijding gaat in stapjes, als de ene stap gezet is, is er ruimte voor de volgende. Dat is niet jammer, het is simpel hoe het werkt.
Thich Nhat Hanh verwoordde het zo: ‘Je loopt de trap op, tree voor tree, 1, 2, 3, 4… dat is al hoog. Toch moet je de 4e trede loslaten want anders kun je niet op de 5e staan.’ Zo gaat bevrijding, stap voor stap. Zo ontdek je dat loslaten van oude beelden en overtuigingen ruimte maakt voor het nieuwe…
Met de woorden ‘We kunnen je niet helpen de oude te worden, maar wel om de nieuwe te zijn’, liet mijn revalidatie begeleider me aanvankelijk schrikken.V ervolgens dacht ik: wat prachtig verwoord! Die woorden hielpen me om me vrij te maken van de illusie dat het zou worden ‘zoals ik dacht dat het vroeger was en dat het altijd blijven zou’. Me ‘helpen de nieuwe te zijn’, zei hij, nee niet die te worden. Die ‘nieuwe’ was ik al, ik hoefde hem alleen maar durven toelaten en te zijn.
Het leven is nu eenmaal geen vaststaande vorm, het is een voortdurende beweging van omstandigheden om je heen en condities in je zelf. Leven is beweging, groei, verandering, aanpassing, verbonden met mensen, je omgeving, de wereld. En in die beweging kun je je ontvouwen, bevrijden. Beweging en ontwikkeling gaan gepaard met vreugde, ruimte en vrijheid. Tegelijkertijd -oh, discrepantie- is er een sterke kracht in ons, een gehechtheid, een vasthouden van hoe het is. En dat is een bron van kramp, pijn en onvrijheid.
Wat is dan toch die gehechtheid ? Hechten is eenvoudig gevolg van hoe het denken werkt. Alles wat we meemaken doet in eerste instantie automatisch, een appèl op onze overlevingsreflex. Op basis van eerdere ervaringen classificeren we wat zich voordoet als wenselijk of niet wenselijk. Niets vrije wil, niets vrijheid in de reactie. De levensloop zelf geeft jarenlang alle aanleiding tot hechten aan groei -een belangrijk aspect van hechting. Vanaf onze geboorte nemen onze fysieke mogelijkheden lange tijd toe, samen met de intellectuele en maatschappelijke mogelijkheden. Ook om ons heen wordt gehechtheid aangewakkerd. In reclames zien we ‘jong, sportief, blank, welgesteld, succesvol, gelukkig’ als de norm. Ook taal en kunstvormen stimuleren hechting aan romantische beelden van de werkelijkheid…
‘Herinner mij niet in sombere dagen, herinner mij in de stralende zon, hoe ik was, toen ik alles nog kon’, lezen we in rouwadvertenties. Heimwee en verlangen naar hoe het was speelt ook een belangrijke rol in troostrijke traditionele kunstvormen, denk aan de Fado. En als dan bijvoorbeeld fysieke mogelijkheden afnemen is dat een probleem, dan is Leiden in last, is er lijden. En dat maakt onvrij. Het vraagt moed om die tastbare groei als concept te durven loslaten, tegelijkertijd geeft dat ruimte aan de ontwikkeling van inzicht en wijsheid, aan stabiele vrijheid.
Wat is vrijheid eigenlijk? Mensen zijn al eeuwen op zoek naar vrijheid, en tegelijkertijd naar houvast. Het is een mooie contradictie. Vrijheid in de boeddhistische traditie èn in de christelijke is ‘vrij zijn van lijden’. En in alle tradities rond zingeving vind je een weg naar geluk en vrijheid met richtlijnen die helpen daar te komen: Kardinale Deugden in de Griekse cultuur, Brahma Vihara’s in het hindoeïsme, de Tien Geboden, het Achtvoudig Pad, rijen van begrippen en regels… Blijkbaar hebben we houvast nodig om niet geleefd te worden door onze overlevingsmodus. En dat is het gebied van beoefening en inspanning met inzicht als resultaat. Een interviewer van Jon Kabat Zinn* zei eens: ‘…ja, maar ik heb helemaal geen zin in oefenen, in moeite doen, ik wil het gewoon goed hebben…, niet rustig ademen niet mediteren enzovoorts.’ Het antwoord van Kabat Zinn: ‘Well Good Luck!’ liet niets aan onduidelijkheid over. Nee, het gaat dus niet vanzelf, ‘vanzelf’ kom je op plaatsen waar je niet wilt zijn, kom je in weerstand, gevecht, in lijden.
Niet meer bepaald door je overlevingsmodus, je concepten, je angsten en overtuigingen ben je vrij, vrij van belemmeringen. Zo kun je volledig zien, ruiken, voelen, proeven, horen, denken… kortom ervaren wat de werkelijkheid is. Wakker, niet geleefd door reflexen en reacties, ben je vrij. Of zoals Victor Frankl**zei: tussen stimulus en respons ligt de menselijke vrijheid.
En zo zijn vrijheid en discipline, inspanning, met elkaar verbonden, als zijden van dezelfde medaille. Inzicht helpt je oude mogelijkheden loslaten om ruimte te maken voor het nieuwe. Vrijheid geeft ruimte je energie te gebruiken voor wat er echt toe doet, voor wat je lief is. Vrijheid is zonder scrupules doen wat je te doen hebt. Het is niet ‘onbeperkt’, het is niet ‘onbeperkt kopen’, ‘onbeperkt spareribs eten’, ‘…succes hebben’. Het is vrij bewegen binnen de perken van het leven, binnen je mogelijkheden, binnen onze mogelijkheden als mens.
De oefening is belemmeringen leren kennen… Vrijheid is ons niet gegeven we hebben het te ontwikkelen en te cultiveren in onszelf, het is onze dagelijkse oefening.*** En die oefening is zien je onvrijheid, zien dat je gestuurd wordt door belemmeringen om dat vervolgens te kunnen laten.
Van de eindeloze reeks van belemmeringen noem ik hier een aantal fundamentele:
1. Gehechtheid en begeerte, controle en grijpen, voorkeer en afkeer, met als gevolg: frustratie omdat de dingen gaan zoals je niet wil of niet gaan zoals je wilt.
2. Vermijden, afwenden, met als gevolg: afleiding, verdoving, verslaving.
3. Wantrouwen en achterdocht, met als gevolg; eenzaamheid en angst.
‘Als je vertrouwen hebt, hoef je niet de gehele trap te zien om de eerste tree te nemen’. Martin Luther King
4. Oordelen, discrimineren, met als gevolg: afscheiding en exclusiviteit. ‘Niet de dingen brengen ons in verwarring, maar onze opvattingen over de dingen’. Epictetus.
En zo zijn er nog vele dwaalsporen in ons denken: egoïsme, afgunst, haat, woede, arrogantie, slachtofferschap… Weten dat je gestuurd wordt door een belemmering is de eerste stap. Het zien van de belemmering en diepkijken maakt vervolgens dat de belemmering een inzicht vrijgeeft.
En zo is vrijheid de gevangenschap in belemmeringen opgeven. Het is eerder een weg dan een staat van zijn.
Niet alle oefeningen lenen zich voor overbrengen via de digitale weg, omdat ervaren centraal staat. Belangstelling voor het onderwerp of oefening: weet je welkom en neem contact op.
*Jon Kabat Zinn ontwikkelde na introductie van Mindfulness in het westen door Thich Nhat Hanh een Mindfulness-curriculum.
** Victor Frankl, psychiater, schreef met zijn dramatische ervaringen in WO II o.a.: ‘De zin van het leven.’
*** Thich Nhat Hanh.
Als de samenvatting van deze lezing inspireert en elders bij kan dragen: fijn als je het deelt. Het helpt ons in ons werk als je dan de bron -onze site en blogs- vermeldt.
Foto: Pixabay: vrijheid, een manier van kijken.